Door Raf Janssen
Klik hier om dit artikel als pdf-document te downloaden.
De gemeenten gaan heel verschillend om met de energietoeslag. Voor huishoudens met een laag inkomen pakt dit heel ongelijk uit. Raf Janssen zocht uit hoe alle gemeenten in Nederland de energietoeslag hebben geregeld.
Door Hub Crijns
Klik hier om dit artikel als pdf-document te downloaden.
Mensbeelden of visies op een mens of mensen of de mensheid bepalen in grote mate ons doen en laten, de manier waarop we sociaal actief zijn, de wijze waarop we omgaan met andere mensen. Ook zijn mensbeelden richtinggevend in ons omgaan met de wereld, de dieren, de natuurlijke wereld, klein of groot. Het is dus niet verwonderlijk dat mensbeelden ook een rol spelen bij politiek handelen, bij ondernemend handelen, bij beleidsmatig handelen, bij sport, bij alle menselijke activiteiten. Vanzelf zijn er dan ook verschillende visies op mannen en vrouwen, of mannen en mannen, of vrouwen en vrouwen, of volwassenen en kinderen, of ouders en kinderen en kleinkinderen, en ga zo maar door. Meestal zijn mensbeelden positief, gaan uit van vertrouwen en het goede, met een opbouwend perspectief voor de toekomst. Maar niet altijd. Mensbeelden kunnen ook negatief zijn, uitgaan van wantrouwen en het kwade, met een corrigerend en straffend perspectief voor de toekomst. Mij trof dat het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) recent een kort essay heeft uitgebracht over mensbeelden bij beleid.
Visies op een mens of mensen of de mensheid komen voort uit levensbeschouwende, wereldbeschouwende en filosofische tradities. Het maakt uit of de mens gezien wordt in relatie met God en met andere mensen, of in relatie met alleen andere mensen. Het maakt uit of die relatie met God en andere mensen exclusief wordt gezien, en dus concurrerend met andere goden en andere mensen, of inclusief, samenwerkend met andere goden en mensen. Het maakt uit of die relatie met God en mensen gezien wordt in een context van wereld, dieren, natuur, of in een context van denken en doen. Het maakt uit of de relatie met God en andere mensen wordt gezien als doel, of als middel om tot een doel te komen. We hoeven niet alle mensbeelden na te lopen om in te zien, dat het veel uitmaakt welk mensbeeld gebruikt wordt en welke gevolgen dit heeft voor het gezamenlijk denken en doen. En dat drukt zich dan uit in wetgeving, economisch, maatschappelijk, politiek handelen. Globaal genomen komen twee visies vooral naar boven: de ene gaat vooral uit van de individuele mens, die zelfstandig en rationeel denkt en doet en erop gericht is om voor zichzelf het beste eruit te halen. Hier blijft altijd de vraag wie ervoor gezorgd heeft dat die individuele autonome mens kon bestaan. De andere gaat vooral uit van de mens als groepswezen, die vanuit denken en doen erop gericht is om samen het beste eruit te halen. Individueel of collectief gezien: het maakt veel uit welke accenten gezet worden. Vooral in beleid, denken en doen.
Visies op een mens of mensen of de mensheid komen ook naar voren in de manier waarop mensen gezien worden als burgers in een staat. Zowel de begrippen staat als burger veronderstellen al mensbeelden. Zo denken wij in Nederland vooral aan een democratische staat, waarin er onderscheid is tussen wetgevende, uitvoerende, en rechterlijke macht. Want de verschillende praktijken hebben regelende invloed op alle mensen in het land. Ze worden burgers genoemd en zij hebben op allerlei manieren rechten en plichten. Elk recht en elke plicht voorziet tevens in een mensbeeld, waarin de veronderstelling is dat deze mens zowel het recht als de plicht kan begrijpen, toepassen en ernaar handelen. Zo kunnen we al heel snel allerlei onderliggende mensvisies terugvinden in de burgerschapskunde.
In de Nederlandse staat is er altijd een mix geweest van actoren of handelingsbevoegden voor het sociaal-economisch handelen. Deze actoren zijn:
Het barst in de staat van regels, afspraken, rechten en plichten, die het maatschappelijk verkeer tussen deze actoren regelen en sturen. Samen ontstaan zo systemen of stelsels van sociaal-economisch handelen.
Globaal zijn er rond die handelende burger twee hoofdbenaderingen. De ene gaat uit van een handelend ingestelde burger, die al participerend meedoet in de vaart van zichzelf, de groepen om hem heen, en het volk. De andere gaat uit van een calculerende burger, die overal er op uit is het maximale rendement te halen tegenover minimale inspanningen in de vaart van zichzelf, de groepen om hem heen, en het volk. De eerste visie levert vaak positieve bouwstenen op in beleid en het eruit voortkomende handelen in de zin van vertrouwen, open wet- en regelgeving, bemoedigen, belonen. De tweede visie levert vaak negatieve bouwstenen op in beleid en het eruit voortkomende handelen in de zin van wantrouwen, strenge wet- en regelgeving, controle, straffen.
Laten we naar het mensbeelden essay gaan van het SCP, met als ondertitel ‘bewust worden, bespreken en bijstellen’. Die ondertitel impliceert tevens een programma. In het voorwoord wordt opgemerkt dat achter veel beleid een specifiek mensbeeld schuilt. Zulke beelden omvatten aannamen over wat mensen willen en kunnen, en hoe ze zich gedragen. Vaak blijken de mensbeelden die achter beleid schuilgaan te gesimplificeerd, te optimistisch of te somber te zijn. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor burgers en ertoe leiden dat mensen tussen wal en schip terechtkomen. Als casus worden rapporten van de Nationale Ombudsman aangehaald, die laten zien hoe mensen door bepaald beleid in het nauw komen: denk aan de toeslagenaffaire, en er wordt dan ook door de Regering aangegeven dat het anders en beter moet. Om mensbeelden goed in beleid te verankeren is kennis nodig over wat mensbeelden zijn en hoe zij beleid beïnvloeden. Ondanks het evidente belang van mensbeelden bij beleid, ontbreekt volgens de auteurs Winnie Gebhardt en Peteke Feijten nog veel specifieke kennis hierover. In de wetenschappelijke literatuur zijn wel losse elementen te vinden die aan deze kwestie raken. In een eerste stap om de kennislacune te dichten hebben ze literatuur bestudeerd uit verschillende wetenschapsdisciplines, zoals bestuurskunde, politicologie, sociologie, psychologie, filosofie, antropologie en gedragseconomie. De inzichten uit die literatuurstudie zijn op een samenhangende manier in het essay gebundeld. De auteurs maken gebruik van de volgende deelvragen:
De auteurs hebben een kort essay geschreven. Het is een weergave van een uitgebreider literatuuronderzoek. Blijft staan welke literatuur vooral bestudeerd is en welke niet. Uit de literatuurlijst komt een voorkeur naar voren voor publicaties die mensbeelden combineren met de optie hoe gedrag van mensen te sturen, te beïnvloeden, te regelen. Daarbij is ook een voorkeur merkbaar voor empirisch onderzoek. Veel minder literatuur blijkt geraadpleegd vanuit levensbeschouwelijke of wereldbeschouwelijke tradities. En nog minder literatuur is gelezen over de mensen om wie het bij beleid gaat, de burgers, de mensen in de samenleving, de ervaringsdeskundigen als het gaat om sociale zekerheidsstelsels. Dat is een gemis te noemen, hetgeen zich ook uit in vervolg van het korte essay.
Mensbeelden binnen de context van beleid komen volgens de auteurs vaak voort uit een van drie invalshoeken:
Met deze driedeling in gedachten hanteren de auteurs de volgende definitie voor het begrip mensbeelden binnen de context van beleid: “veronderstellingen over hoe mensen (zouden moeten) zijn, denken en handelen, en over hoe zij (het best) kunnen komen tot verandering van hun gedrag (in de door de overheid gewenste richting)”.
Het opmerkelijke van deze benadering en definitie is de instrumentele kijk: mensbeelden zijn middelen om burgers te sturen in de richting van door de overheid gewenste richting van zijn, denken en handelen. Onder de mensbeelden visie ligt al een visie, ook onder deze definitie ligt al een mensbeeld.
De auteurs vermelden dat er binnen de Nederlandse samenleving algemene uitgangspunten leven over hoe de mens is en hoe deze zou moeten zijn. Vanuit vooral filosofische bronnen hebben de auteurs gevonden dat de confessionele waarden van hiërarchie, plicht en gemeenschap vele eeuwen de boventoon voerden in het mensbeeld van de overheid. In de tweede helft van de twintigste eeuw maken meer liberale waarden opgang, zoals gelijkheid, vrijheid en autonomie van het individu. Achterliggende aannamen en politieke inkleuring van mensbeelden veranderen door de tijd heen, door de wisseling van politieke paradigma’s, verschuiving van maatschappelijke normen en waarden en nieuwe wetenschappelijke inzichten. Enerzijds is het hedendaagse mensbeeld van de overheid via waarden als eigen verantwoordelijkheid, zelfredzaamheid en volwaardige participatie sterk gestoeld op burgerdeugden jegens de gemeenschap. Anderzijds wordt de keuzevrijheid van het individu, de verantwoordelijkheid, en de plicht sterk benadrukt. De auteurs concluderen dat dit alles valt onder de noemer neo-liberaal mensbeeld. Dit mensbeeld heeft met name vorm gekregen in de aankondiging van de participatiesamenleving in de Troonrede van 2013. Van burgers wordt aangenomen dat zij zich gedragen als rationele beleidsuitvoerders. Zij worden in de juiste richting ‘geduwd’ door zachte sturingsinstrumenten, zoals morele appels en motiveringen.
In de jaren rond 2005 en daarvoor is stevig gediscussieerd over de Wet op de Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo), waarachter het debat schuil ging of de verzorgingsstaat nog langer houdbaar zou zijn. Verzorging van de wieg tot het graf is niet langer meer betaalbaar en dus niet meer houdbaar. Er moet iets anders uitgevonden worden en dat nieuwe is geworden meedoen in de participatiesamenleving. Meedoen, meewerken, mee helpen, mee betrokken zijn, mee zorgen, mee samenleven. Eerst zelf (persoonlijke verantwoordelijkheid), dan met anderen samen (groepsverantwoordelijkheid), en dan pas met steun van de overheid (collectieve verantwoordelijkheid). In 2007 werd de Wmo ingevoerd, deze wet was een samenvoeging van de Wet voorzieningen Gehandicapten, de Welzijnswet en het onderdeel huishoudelijk verzorging uit de AWBZ. Beschermd wonen viel niet onder de Wmo. In 2015 werden de taken van gemeenten uitgebreid en is de Wmo overgegaan in de Wmo 2015, zoals ook vorm gegeven in de Participatie wet van 2013.
Rond 2005 vonden de politieke stromingen van liberalen, christenen en sociaal-democraten elkaar in de visie dat participatie in de samenleving het belangrijke element is van burgers en dat daarop het beste het beleid kon worden geënt. Hoofdmoot van dit mensbeeld is het uitgangspunt dat iedereen met betaald werk zijn inkomen kan verdienen, een huishouding kan voeren en zichzelf en huisgenoten kan onderhouden. Voor iedereen die kan werken, maar het op de arbeidsmarkt zonder ondersteuning niet redt, is in 2013 de Participatiewet voortgekomen. De wet vervangt het voorgaande stelsel van Wet werk en bijstand (WWB), Wet sociale werkvoorziening en een groot deel van de Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong). Het is pikant en misschien wel bijzonder verontrustend dat nu in 2022 onderzoekers al deze debatten samenvatten in neo-liberaal mensbeeld.
De auteurs geven ook een tweede manier weer, waarop mensbeelden tot stand komen en een rol spelen in sociaal-economisch handelen. Die komt voort uit hoe mensen werkelijkheid waarnemen, opnemen, duiden en richting geven voor het handelen. Hierbij kot vooral sociologisch en psychologisch onderzoek aan bod. Wij mensen vereenvoudigen elke dag de complexe wereld om ons heen. Op die manier maken we een kaart van indrukken van de werkelijkheid, waarmee we structuur en betekenis aanbrengen, van belang voor ons handelen. Dit wordt de persoonlijke constructtheorie genoemd, waarmee een mens voortdurend zijn kaart van impressies bijstelt, gebeurtenissen mee beoordeelt, en een lijn bepaalt voor de toekomst. De persoonlijk ervaren werkelijkheid construeert een mens tot cognitieve en sociale constructen die zijn gedrag sturen. Het persoonlijk mensbeeld is dus bepaald door omgevingsfactoren.
De sociale constructietheorie werkt de rol van omgevingsfactoren in de vorm van de groepen waartoe men behoort nader uit. Mensen verkrijgen binnen groepen door hun relaties een sociaal systeem, waarmee ze ideeën, overtuigingen, constructen gaan opbouwen en overnemen, als behorende bij deze sociale rollen. Het kunnen waarheden worden, die het gedrag gaan sturen. Dergelijke sociale constructies mengen met de persoonlijke constructies en helpen mensen om te gaan met complexe omgevingen. Dit mechanisme heeft positieve effecten, maar ook negatieve. Een van de vervelende effecten is zelfvervullende profetie: als we bepaalde beelden hebben over onszelf en over anderen en daarnaar gaan handelen, dan gaat de ander zich ook op een dergelijke manier gedragen. Zo ontstaan groepsbeelden, die elkaar gaan uitsluiten, visies op mens en samenleving die een eigen waarheid nagaan, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de politieke bewegingen. Zo ontstaan ook complottheorieën, ideologieën, populisme. Omgezet in beleid van overheden kunnen zulke beelden ook een rol gaan spelen. Wie bijvoorbeeld in de sociale zekerheidsstelsels burgers vooral wantrouwt en ziet als potentiële fraudeurs, zal merken dat die burgers dat gedrag meer gaan ontwikkelen. Enkel al de naam van de Wet aanscherping handhaving- en sanctiebeleid szw-wetgeving die in 2013 werd ingevoerd, werkt een dergelijke interactiespiraal tussen overheid en burger in de hand. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat deze wet al gauw ‘de Fraudewet’ werd genoemd.
Mensbeelden die zijn gebaseerd op sociale constructies, hebben als functie dat de sociale identiteit van de groep bestendigd wordt. De waargenomen persoonlijke en sociale constructies sturen ons maatschappelijk gedrag. We zijn onderdeel van groepen en die sturen als binnengroepen ons zelfbeeld. En de sociale identiteit contrasteren we met de buitengroepen, waar we niet mee willen samenleven. Zo ontstaan allerlei sociale identiteiten en er spelen twee bijzondere processen een rol. Mensen overdrijven de overeenkomsten van de binnengroepen en de verschillen met de buitengroepen. Mensen kennen aan de binnengroepen vooral positieve indrukken toe en aan de buitengroepen problematische indrukken. Sociale identiteit kan gedrag sturen richting insluiten in de binnengroepen en uitsluiten van de buitengroepen. In de sociale identificatie ontstaat versimpeling, die beelden rond een mens meteen doen gelden voor alle mensen, of het nu gaat om de binnengroepen of buitengroepen, en zo ontstaan indrukken van mensbeelden en bijbehorende gedragingen. Neem bijvoorbeeld woorden als ‘fraudeur’, ‘huisjesmelkers’, ‘raddraaiers en relschoppers’, ‘werkloze’, of ‘uitkeringstrekker’ of ‘kwetsbare ouderen’. Woorden die ook in beleid voorkomen. Het woord kan feitelijk neutraal zijn, maar is via associaties met sociale constructies niet werkelijk waardenneutraal.
Verder sociologisch onderzoek benoemt dat persoonlijke constructies en sociale constructies vaak clusteren om gedrag te leiden. Ze noemen dit als een Gestalt, dat bestaat uit een geheel aan assumpties, waarden, normen en beelden die een overkoepelend frame vormen van waaruit gedacht en gedaan wordt. En de Gestalt neemt ook de dynamiek aan van positief meegaan in de binnengroepen en problematisch contrasteren met de buitengroepen. Denk aan alle werelden die schuil gaan achter termen als ‘normale burgers’ en ‘afwijkende burgers’. De Gestalt is vooral invloedrijk als een frame dat als een geheel geaccepteerd wordt als (enige) denkkader, en daarom nooit bevraagd of getoetst wordt, en dus ook niet de mensbeelden die er deel van uit maken. Frames beïnvloeden maatschappelijk gedrag, en dus ook beleid, zoals blijkt uit: “Dit type burger zal een regel alleen opvolgen als de consequenties van het niet opvolgen ervan sterk negatief voelbaar voor ze zijn, dus we moeten gaan handhaven en straffen”.
De auteurs geven tenslotte aan, dat het evident is dat in denken en doen van beleid sprake is van frames. Er zijn mensbeelden, persoonlijk en sociaal, die werken als een vorm van ‘stille ideologie’, ofwel vanzelfsprekende en breed gedragen visies op mens en samenleving, waarbij onderliggende redeneringen, keuzes en gevolgen onbesproken blijven. Zo ontstaat een denkkader, dat de basis vormt van keuzes, die terecht komen in wetgeving. Als alom de mening bestaat dat mensen geneigd zijn bij het sociale zekerheidsstelsel niet de waarheid te vertellen, dan ontstaat wetgeving die daar bij voorbaat al van uitgaat. De auteurs concluderen al met al dat mensbeelden lang niet altijd expliciet worden gemaakt in beleid, maar wel krachtig aanwezig zijn en invloed (kunnen) hebben op beleidsvorming.
Dit onderdeel van het essay geeft mij veel te denken. Niet alleen over hoe mensbeelden een rol spelen in het denken en doen rond beleid, maar ook in het denken en doen van mezelf als schrijver. Ook ik word soms niet gehinderd door enige scherpte op het gebruik van woorden, beelden, theorieën, constructies, frames. Dit onderdeel van het essay zet aan tot denken en zelfreflectie, en de auteurs hebben in ieder geval aan deze doelstelling voldaan wat mij aangaat.
Welke keuzes beleidsmakers maken voor beleidsinstrumenten zal mede afhangen van hun (gedeelde) mensbeeld, en hun aannamen over hoe het gedrag van mensen te sturen is in de richting van het beleidsdoel. In de literatuur zijn verschillende mensbeelden beschreven, die de achterliggende aannamen over het gedrag van burgers expliciteren, en zo om verschillende beleidsinstrumenten vragen. Ook hier is een leerzaam deel in het essay ontstaan.
De mensbeelden in zijn, denken en doen bij beleid omvatten bijvoorbeeld de gehoorzame burger die autoriteitsgevoelig is; de egoïstische burger die uit is op eigenbelang en zijn eigen gewin maximaliseert; en de brave burger die wat hulp nodig heeft om tot het goede te komen of nog overtuigd moet worden van het belang van de verandering. In elk mensbeeld liggen accenten op bepaalde eigenschappen van mensen die relevant kunnen zijn om hen in de richting van het beleidsdoel te bewegen. Het gaat dan onder meer om hoe vrij en autonoom, rationeel, proactief, veranderbaar of sociaal georiënteerd burgers verondersteld worden te zijn.
De auteurs hebben literatuur onderzocht die speciale aandacht geven aan de rol van stereotiepe groepen in beleidsinstrumentkeuze. Er komen dan twee dimensies naar voren waarmee groepen mensen omschreven en getypeerd worden.
De eerste dimensie, zogenoemde valentie (valence), betreft het oordeel of mensen in een bepaalde groep primair positief zijn (bv. intelligent, eerlijk, sociaal, waardevol) of primair negatief (bv. egoïstisch, onbetrouwbaar, asociaal, lui, immoreel). Groepen met een positief label worden ook gezien als ‘more deserving’; zij verdienen het om positief bejegend te worden door de overheid en het beleid. De tweede dimensie betreft het al dan niet hebben van politieke macht (power), zoals beschikking over kennis, burgerschapsvaardigheden en geld, deel uitmakend van mobiliseerbare groepen of toegang hebbend tot bestuurlijke netwerken.
Als nu deze twee dimensies in hun beider aspecten worden gekruist, ontstaan er vier verschillende groepen die in beleid vaak terugkeren:
Voor elke groep kunnen dan bepaalde beleidsinstrumenten geformuleerd worden, aldus de onderzoekers van deze theorie, die uitnodigend zijn (voor groep 1 en 2) of disciplinerend (groep 3 en 4).
Nader uitgewerkt komt er volgens de auteurs een volgende indeling naar voren, die vijf groepen onderscheidt, die elk een bepaald soort beleid veronderstellen.
Voor de groepen die in bovenstaande indeling ‘positief geconstrueerd’ worden, zal beleid eerder gericht zijn op ondersteunen, faciliteren en het wegnemen van barrières. Groepen die negatief geconstrueerd worden kunnen eerder rekenen op strenge regels en een accent op angst gebaseerde handhaving. De termen suggereren dat er een onderliggend gemeengoed van waarheden bestaat dat betrekking heeft op hoe mensen uit bepaalde groepen zich zullen gedragen en hoe ze zullen reageren op beleid.
De indeling in vier of vijf groepen lijkt wellicht nogal rudimentair. Ze omvat zeker ook niet alle relevante dimensies die het wezen van de mens kunnen beschrijven. Toch is het een indeling die, met variaties, steeds weer in onderzoek komt bovendrijven. De auteurs laten in hun essay zien dat het recente Coalitieakkoord uit 2021 voor het Kabinet Rutte IV vol staat met beschrijvingen van burgers die vrij nauw corresponderen met de vier of vijf categorieën burgers.
Uit de voorbeelden van het Coalitieakkoord blijkt dat de verschijningsvormen en benamingen weliswaar verschillen tussen beleidsdomeinen, maar ook dat in de basis alle gebruikte aanduidingen van groepen burgers te herleiden zijn tot de basistypen. De woordkeus maakt het gemakkelijk voor de lezer (impliciet) aan te nemen dat de kenschetsing van deze specifieke groepen burgers op de algemene werkelijkheid gebaseerd is, terwijl het tegelijkertijd een inherent gevaar met zich meebrengt van zeer vergaande negatieve consequenties voor (groepen) burgers als gevolg van oversimplificaties.
De auteurs herleiden uit het gebruik van de voorbeelden uit het Coalitieakkoord dat sociale constructies over mens en samenleving over de tijd een meta-narratief creëren. De keuze over wat overheidsaandacht verdient en op welke manier, houdt onder andere verband met hoe de verschillende doelgroepen zichzelf beschrijven en door anderen voorgesteld worden. In de dynamiek van de interactie tussen de specifieke groepen burgers en de overheid nemen sociale constructies in de regel een steeds vastere vorm aan. Over het algemeen lijken alle partijen in dit proces steeds verder overtuigd te raken van ‘hun eigen gelijk’. Dit heeft gevolgen voor het beleid, waarbij de onderliggende sociale constructies een boodschap uitstralen naar de burgers. Deze onuitgesproken boodschap beïnvloedt de acceptatie van het beleid door de burgers die ermee te maken hebben. Volgens de auteurs hebben de mensbeelden afkomstig uit de sociale werkelijkheid een grotere invloed op het denken en doen binnen beleid, dan de filosofische mensbeelden uit levensbeschouwingen.
Kort samengevat: de sociale constructietheorie geeft aan dat beleidsmakers, net als ieder ander, beelden vormen van specifieke groepen burgers. De beelden omvatten associaties, stereotypen en veronderstelde waarheden over hoe deze groepen zijn, zich gedragen, en wat ze nodig hebben om te veranderen. Dit heeft invloed op de keuzes die gemaakt worden tijdens het beleidsproces.
De sociale constructies en bijbehorende narratieven hebben daarnaast invloed op de dynamiek van het maatschappelijk debat en hoe dit zich ontwikkelt over de tijd. Het is spannend wie met zijn narratief de overhand krijgt in het beleid. De afgelopen twintig jaar is dat in ieder geval het liberale narratief geweest. Er zijn evenwel meer narratieven, zoals de verhalen van mensen die een leven lang gebruik maken van sociale zekerheidstelsels. Sommige lijden aan het verminderen van draagkracht (denk aan het christelijk en sociaal-democratisch narratief), sommige lijden aan het niet gezien en erkend worden (het narratief van ervaringsdeskundigen), en andere winnen aan draagkracht (denk aan populisme, complottheorieën). Het is spannend of de beleidmakende partijen in Nederland op den duur nog een voldoende gezamenlijke taal hebben om beleid te maken dat dienstig is aan alle burgers.
Hub Crijns is oud directeur van landelijk bureau arbeidspastoraat DISK (dienst in de Industriële Samenleving vanwege de Kerken).
Winnie Gebhardt en Peteke Feijten, ‘Mensbeelden bij beleid - Bewust worden, bespreken en bijstellen’, Sociaal Cultureel Planbureau SCP essay, Den Haag, oktober 2022; digitaal te verkrijgen https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2022/10/20/mensbeelden-bij-beleid
Bedeling en verdeling zijn beide achterhaald
Door Raf Janssen
Klik hier om dit artikel als pdf-document te downloaden.
Als voorzitter van een lokale voedselbank zet Raf Janssen zich in om een toenemend aantal medeburgers te voorzien van een wekelijks voedselpakket. Tegelijk probeert hij als gemeenteraadslid de financiële ondersteuning van mensen met een (te) kleine portemonnee te verbeteren. Hij blijft dit doen, alhoewel hij beseft dat beide werkwijzen geen adequate en toekomstgerichte antwoorden zijn op het maatschappelijke vraagstuk van armoede in een rijk land. In deze bijdrage gaat hij in op zijn worsteling met het armoedevraagstuk en zijn zoektocht naar een werkzaam alternatief.
Bürgergeld, burgerpolis, basisinkomen en menselijke vermogens
Door Ellie Smolenaars
Klik hier om dit artikel als pdf-document te downloaden.
Met weinig moeten rondkomen lijkt het probleem van sommige mensen, maar de fenomenen die erachter steken zijn universeel en voor ieder eender. Dat realiseerde ik me eens te meer bij het onderwerp 'Armoedeval'. Een fenomeen dat extra actueel is, omdat vele extra's uitdelen betekent dat er nieuwe ongelijkheden ontstaan. Met een bredere grijze zone waarin het onduidelijk is of het nog zinvol is bij te verdienen of niet. Dit artikel bespreekt dit fenomeen en mogelijke oplossingen plus de actualiteit, zoals het vertrouwensvoorschot zoals ingevoerd in het op 1 januari 2023 in te voeren Bürgergeld in Duitsland.
De armoedeval is een interessant fenomeen en een verwarrende term, omdat het in het dagelijks taalgebruik een val in de armoede betekent. Wat erop zou duiden dat je eerst niet arm was, en het dan ineens wel bent. Deze betekenis landt bovenaan wanneer je het googlet. In de vakliteratuur echter duidt het begrip op een dilemma rond extra inkomsten: de armoedeval kan openklappen op het moment dat je iets meer inkomen hebt en dan niet meer in aanmerking komt voor een vergoeding of kwijtschelding. Dan heeft het ook geen financiële zin om te streven naar meer inkomen en verstart zowel het systeem van arbeid en sociale zekerheid als de ontvanger. Armoedeval in deze betekenis is een financieel-regelcriterium-mechanisme.
Denk bijvoorbeeld aan de situaties die de Sociale Alliantie in haar bezoek aan minister Schouten kon schetsen, in Nieuwsbrief Nr. 2/2022, van Riane Kuzee die moeilijk uit een uitkeringssituatie kwam omdat een verandering kwijtscheldingen op het spel zette. Of Gregory Dunker die door hoge zorgkosten en vergoedingen toch op een huishoudbalans uitkwam die weinig mogelijk maakt.
Dergelijke situaties gaan gepaard met onzekerheid en mogelijk verstarring, je weet niet wat de gevolgen zijn van je handelen en of je überhaupt nog iets moet gaan doen. Of, wanneer je actie onderneemt, wordt dit niet juist bestraft? En hoeveel gaat het je kosten? De toeslagenaffaire heeft hierin een flinke extra, en duurzame, schade toegebracht aan mensen; zoals een ervaringsdeskundige het bij het bezoek van de Sociale Alliantie aan Minister Schouten scherp formuleert: 'Het is van: ik moet voorzichtig doen, anders word ik in de gaten gehouden, dan wordt er weer iets van me afgepakt. Ik maak geen gebruik meer van de opvangtoeslag, dat durf ik niet meer.' Of, zoals in de column van Bettine Arink (2022) van Stichting De Vonk over de situatie van een ondernemer die helder maakt dat 'Hard werken loont zolang je overzicht kan houden op de geldzaken. Hard werken loont als je adviseurs hebt die voor je zorgen.'
Deze situaties zijn niet goed op te lossen met metingen, controles en correcties achteraf. Het erge is al gebeurd: er is vertrouwensverlies en verstarring, bovendien gaat veel energie verloren in het bureaucratisch aanvraag- en toekenproces. Het is deze knoop, die een ongezondmakende knoop in de maag van mensen legt, die ik nu vaak heb horen vertellen. Meer hulp betekent ook dat die knoop strakker wordt aangetrokken. Wat vroeger 'minimabeleid' heette, is nu een flinke en sympathieke, maar paradoxale verzameling van regelingen met extra vergoedingen, hulp, kwijtscheldingen, ophoging van normen en verschillen tussen gemeenten. Op lokaal niveau wordt rechtgebreid wat nationaal scheef loopt of niet specifiek kan worden vormgegeven. En dan is daar die armoedeval. Met het gevaar dat je geld en goederen verdeelt maar mensen tegelijk mogelijkheden (geld, werk, vrijheden) ontneemt.
Geef een vertrouwensvoorschot en maak afspraken over opleiding. Een jaar lang.
Bürgergeld 2023
Er is al veel uitgeprobeerd. Een opsomming: apps en bots die nauwkeuriger voorspellen waarop je recht hebt; persoonlijke hulp en begeleiding; werk en bijstand altijd gezamenlijk in het advies betrekken; een mogelijk groot verschil tussen uitkeringen en minimumloon nastreven; een negatieve inkomstenbelasting; het afschaffen van inkomensafhankelijke regelingen. De literatuur en de beleidsoplossingen, ook internationaal, zijn uitgebreid gedocumenteerd en dit is niet de plek voor een overzicht, omdat ik het relatief beknopt wilde houden. Deze conclusie durf ik te trekken: er zijn vele, maar tot nu toe geen 100 procent pasklare oplossingen, want het is vaak laveren en combineren tussen oplossingen die op hun beurt weer onbedoelde effecten hebben. Daarbij zitten hulp en controle elkaar ook steeds weer in de weg.
Interessant en een goede ontwikkeling is dat steeds meer naar ervaringsdeskundigen wordt geluisterd. Terecht, want daardoor komen de effecten van wet- en regelgeving duidelijker en menselijker op tafel. Maar de vraag blijft: hoe wordt de overgang tussen wel en geen recht ergens op (willen) hebben rechtvaardig en met – sociale – zekerheid vormgegeven?
1. Arbeidsmarkt floreert
Het bijzondere van deze begin 2020s-tijd is dat op dit moment de arbeidsmarkt er zo goed voorstaat, dat wil zeggen, vanuit het perspectief van werknemers. Er zijn vele vacatures en mogelijkheden. Overal worden mensen gezocht. Zelf heb ik de prettige indruk dat je daardoor niet alleen maar meer perfect uitziende dienstverleners ziet, maar ook meer mensen getekend door het leven ontmoet. Daarom is het nu de tijd om door te pakken en allerlei mensen toegang te bieden tot goede opleidingen, tegemoet te komen aan opleidingswensen en op te komen voor alle mogelijke arbeidsrechten.
2. Armoede verliest taboewerking
Er lijkt nu een omslag gaande in hoe gesproken wordt over armoede. Het wordt een normaler woord en is minder taboe, je vindt het ook in tal van samengestelde contexten, van energie-armoede tot woon-armoede en menstruatie-armoede. Er is sprake van tegelijkertijd democratisering en specialisatie van armoede. Het media-landschap maakt het bovendien mogelijk meer stemmen van mensen zelf te volgen en te ontdekken. Ook zijn er pogingen weer meer te werken vanuit vertrouwen.
3. Toepassing van het principe van het Vertrouwensvoorschot
Nieuwe wetten, nieuwe kansen, een voorbeeld van over de grens: In Duitsland wordt per 1 januari 2023 het Bürgergeld ingevoerd. Het Bürgergeld vervangt een werkloosheidsregeling, het Arbeitslosengeld II, in de volksmond Hartz 4 genoemd. Hartz 4 staat voor een streng systeem van controles en straffen, een relatief lage uitkering en relatief lagere arbeidskosten voor werkgevers. Het heeft de Duitse economie een flinke duw in de rug gegeven toen het niet zo goed ging, begin nuller jaren. Veel inzichten van toen echter moesten worden aangepast. Zo was er toen nog geen wettelijk minimumloon, omdat dit remmend zou werken op de werkgelegenheid. Inmiddels is er een wettelijk minimumloon en blijken de effecten hiervan op de werkgelegenheid eerder positief te zijn.
Met het Bürgergeld heeft de Duitse regering naar eigen zeggen een grote sociale hervorming doorgevoerd. Het doel is dichter bij de burger te staan, onbureaucratischer en doelgerichter te werken. Ook zouden mensen niet langer moeten worden geleid naar slechtere, tijdelijke en deeltijd-banen en wordt een zogenaamd Kooperationsplan opgesteld, een contract tussen integratiemedewerker en uitkeringsgerechtigde. Mensen met weinig of geen opleiding worden vooral in hun opleiding gesteund en niet direct de arbeidsmarkt 'opgejaagd'. Belangrijk is de Karenzzeit, een periode van 1 jaar waarin meer op vertrouwen wordt ingezet, d.w.z. een vertrouwensvoorschot wordt gegeven en het eigen spaargeld minder snel opgemaakt hoeft te worden. Ook zijn er verruimde mogelijkheden bij te verdienen.
Het wordt interessant te volgen wat er gebeurt. De norm-uitkeringsbedragen overigens zijn moeilijk te vergelijken met de Nederlandse, omdat in Duitsland verschillende bedragen samen de totale uitkering vormen. Het bedrag dat een alleenstaande volwassene per 1 januari 2023 krijgt is 502 Euro per maand. Deze norm-uitkeringsbedragen zijn naar Nederlandse maatstaven niet meteen inzichtelijk, verwarmingskosten en woonkosten worden apart berekend en op de individuele woonsituatie toegesneden, kindertoeslag en kinderbijslag zijn er veel hoger dan in Nederland.
Het vertrouwensvoorschot is een van de belangrijkste veranderingen van het Bürgergeld, inclusief de positievere terminologie. Het nieuwe Bürgergeld is tot stand gekomen na lange, deels heftige debatten tussen vooral sociaal-democraten (SPD) en christen-democraten (CDU/CSU), waarbij de laatsten in het oorspronkelijke plan van de SPD strengere controles en minder vrijheden in de wet wisten te krijgen. Het ideologisch verschil rond de vraag of betaalde arbeid een recht of een plicht is, en voor wie, blijft belangrijk. Wat wellicht wat ouderwets is, gezien de razendsnelle technologische en mediale ontwikkelingen.
4. De publieke kortsluiting: social media, kapitaal, technologie en arbeid
In een integrale economie, een economie waarin juist kapitaal veel 'werkt', is 'Wie niet werkt zal niet eten.' een achterhaald universeel motto. Immers, veel mensen werken niet, en ze eten en leven toch heel luxe. Sommige mensen zullen nooit hoeven te werken voor geld. Wanneer mensen daarover berichten, zijn door social media luxe(re) leefstijlen breed zichtbaar en direct oproepbaar. Dat is confronterend.
Bovendien is de wereld van arbeid door technologie sterk veranderd. De productie van noodzakelijke goederen is steeds eenvoudiger. Dat dan nog voor iedereen werk gezocht zou moeten worden is een verdelingsvraagstuk (Suzman 2020). Wie welk werk moet doen, dat is de werkelijke vraag.
Daarbij heeft de coronapandemie ook nog eens veel niet-relevante arbeid ontmaskerd. Daarentegen kan onbetaalde arbeid, zorg voor anderen, veel belangrijker zijn dan een betaalde baan.
Wat ik met dit snelle trendoverzicht wil zeggen, is dat de veranderingen gigantisch zijn. En ik vroeg me af of dit nu juist niet ook het momentum kan zijn om het stelsel van inkomensafhankelijke toeslagen te hervormen? Zouden we niet al die inkomensafhankelijke regelingen af kunnen schaffen? (zie Vonk 2022). En kan dit in een open economie met een internationale sociale zekerheid? Wie heeft er dan recht op de basispolis die het complexe stelsel van normen, toeslagen en kwijtscheldingen gaat vervangen?
Terug naar de armoedeval. Want het fenomeen zelf is niet specifiek voor de laagste inkomensgroepen. Ook mensen die meer geld verdienen, vragen zich soms af of het zich loont meer te verdienen, omdat je dan ook mogelijk meer belasting moet betalen. Dit heet in economenjargon 'marginale druk'. Het verschil? Het cruciale verschil is dat op een hoger inkomens- en vermogensniveau niet meteen je eten, wonen en verwarming op het spel staat. En bij de lagere inkomens wel. Daarom is niets doen geen optie, er moet geld bijgelegd worden en daarom zijn inkomensverhogingen en het prijsplafond voor energie goede acties.
Graag wil ik nog aandacht vragen voor taal. Terugbetalen, toekennen, toeslagen, kwijtscheldingen. Dit is een toch nog wat bureaucratische, financiële, deels autoritaire taal. Het is niet meteen duidelijk wat je er als burger mee kunt, of waar je invloed uit kunt oefenen. Op de terugkeer van oude 20e eeuwse prototypen, vol 'dramatistisch idioom' (Engbersen en Jansen 1991) zitten we overigens ook niet te wachten, ook de 'armoedeval' behoort daartoe.
Gevraagd is een universalistische grondtoon. Misschien maakt het uiteindelijk niet zoveel uit wat de nieuwe titels worden van een openbrekend systeem als het maar vertrouwen en duidelijkheid schept. Of het nu Basisinkomen, Bürgergeld, Burgerpolis, Basispolis, Sobere Bedrijvigheid, Eerlijk Delen of Menselijke Vermogens Sterken heet.
De twitter-account van de Sociale Alliantie wordt nu gerund door Anonymous Experts (2022). Toen ik er vroeg om steun voor een actie van een organisatie die op haar beurt de Sociale Alliantie om steun had gevraagd, kreeg ik het antwoord: 'sympathieke actie maar totaal overbodig'. Ik schrok daar even van, het is best direct. En dat is goed zo. Dat zou ook een goede en bevrijdende leidraad zijn voor de sociale zekerheid en haar basispolis: direct, eerlijk, betrouwbaar.
7 december 2022, Ellie Smolenaars
Bijsluiter: Dit essay is gebaseerd op de volgende bronnen: de levensloopervaringen van mensen die al lang met weinig financieel kapitaal rondkomen; sociaal- wetenschappers en juristen die onderzoek doen naar sociale zekerheid; betrokkenen die erg veel kennis in het veld hebben verzameld en opgebouwd.
Als auteur is het mijn doel om de levensloopervaringen, de wetenschappers, de geëngageerden en de auteurstem ooit zo te integreren dat er een egalitair citatie-systeem ontstaat, een gelijkwaardigheid aan stemmen en bronnen.
Literatuur
Door Hub Crijns
Klik hier om dit artikel als pdf-document te downloaden.
Het jaar 2022 liep voor mensen met een laag inkomen in de richting van een ramp. Het einde van de coronapandemie ging plotseling gepaard met een oververhitte arbeidsmarkt, waar teveel vacatures ontstonden voor te weinig beschikbare mensen. Er ontstond inflatie. De plotselinge oorlog van Rusland tegen Oekraïne deed de olie- en gasprijzen exploderen. Oplopende energiecontracten, hoge prijzen, gierende inflatie tot 20%. Alles is in een jaar ongeveer 20% duurder geworden. Je kan op je vingers uittellen dat vooral huishoudens met lage inkomens in de problemen zijn gekomen. De diaconale wereld heeft voldoende signalen daarover ontvangen, evenals de voedselbanken, waar nieuwe klanten zich aanmelden, en de kringloopeconomie, waar mensen de deur plat lopen. Ga er maar beleid op maken, zo werd aan het kabinet Rutte IV meegedeeld vanuit heel Nederland.
En zo’n kabinet heeft dan gegevens nodig om ook maar enigszins te weten van de hoed en de rand. In de Macro Economische Verkenningen (MEV) van 20 september 2022 publiceerden het Centraal Planbureau (CPB) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) nieuwe armoedecijfers over de periode 2021 tot en met 2023. Het betreft cijfers die gaan over het totaal aantal personen en het aantal kinderen dat in Nederland onder de armoedegrens leeft. Enerzijds dus gegevens uit 2021, van waaruit ramingen voor 2023 zijn gemaakt. De omvang van de armoede is uiteraard afhankelijk van het netto besteedbare inkomen van het huishouden, alsmede van de hoogte van de armoedegrens, in deze verkenning het niet-veel-maar-toereikend budget en van de omvang van de totale bevolking.
Onderzoeken naar armoede in Nederland hebben altijd een politieke lading bij zich: want hoe meer mensen in armoede uit de cijfers naar voren komen, des te meer druk ligt er op een kabinet om er wat aan te gaan doen: hetzij incidenteel, hetzij structureel. Armoedecijfers zijn dus nooit objectief of zonder politiek oogmerk samengesteld. Zo zou in deze korte verkenning ook gekozen kunnen worden voor het weergeven van de stand van de armoede rond de eerste budgetgrens, het basisbehoeftenbudget. In Nederland is dit de laagste armoedegrens en desondanks komt bij deze grens een hoger aantal armen tevoorschijn.
Er zou ook gekozen kunnen worden voor het aanhouden van de beleidsmatige armoedegrens van het sociaal minimum, ofwel de grens van het bijstandsinkomen. Als blijkt dat bij deze grens de armoede sterk toeneemt, dan moet er beleidsmatig meer gemikt worden op structurele bijsturing in plaats van incidentele, en dat is iets waar een kabinet niet graag warm voor loopt, getuige de langjarige traditie van bevriezen en bezuinigen. En het incidentele beleid met toeslagen is dermate ingewikkeld, en dankzij de Fraudewet dermate straffend na twee jaar met terugvorderingen en boetes, dat een groot deel van de mensen die er recht op zouden hebben, er bij voorbaat niet meer aan wil beginnen. In die zin heeft de toeslagenaffaire ook weer een gunstig effect gehad, omdat als mensen geen toeslagen aanvragen het Rijk meer geld overhoudt.
Tenslotte nog een kanttekening bij de bevolkingsgroei en de gevolgen van de coronapandemie op de arbeidsmarkt. De bevolking van Nederland groeit de laatste jaren vooral door de toestroom van arbeidsmigranten en van vluchtelingen en asielzoekers. Deze drie groepen tellen niet zomaar mee in de armoedecijfers, omdat ze vaak via uitzonderingsregels niet normale burgers van Nederland zijn. Arbeidsmigranten met flexibele contracten worden onderhouden door hun werkgevers en tellen vaak niet door in de sociale zekerheid en pensioenen. Vluchtelingen en asielzoekers vallen onder de budgetten van het Ministerie van Justitie, mogen niet werkzaam zijn in Nederland, en tellen meestal ook niet mee in de sociale zekerheid en pensioenen. Maar ze zijn wel arm en leven vaak in armzalige omstandigheden.
Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) spreekt van armoede wanneer mensen gedu-rende langere tijd niet de middelen hebben voor goederen en voorzieningen die in hun sa-menleving als minimaal noodzakelijk gelden. De SCP-armoedegrens is gebaseerd op twee referentiebudgetten. Zo’n budget geeft aan hoeveel geld iemand nodig heeft om een zelfstandig huishouden te kunnen voeren. Het basisbehoeftenbudget betreft de minimale uitga-ven van een huishouden aan onvermijdbare, basale zaken zoals huisvesting, voeding en kleding. Ook bepaalde verzekeringen en persoonlijke verzorging behoren tot de basisuitgaven. Het niet-veel-maar-toereikend budget is iets ruimer en houdt rekening met uitgaven aan sociale participatie en ontspanning, zoals lidmaatschap van een sport- of hobbyclub, het kunnen ontvangen van bezoek of een (kleine) reservering voor een jaarlijkse vakantie van een week. In deze publicatie houden de auteurs het niet-veel-maar-toereikend budget aan. Wanneer de armoedegrens sneller groeit dan het inkomen, dan neemt het aantal mensen in armoede toe. In 2019 bedroeg het niet-veel-maar-toereikend budget € 1.215, een jaar later was dit € 1.245.
In 2017 bedroeg het aantal mensen dat in armoede verkeerde minder dan 900.000 personen (5,4% van de bevolking). In 2019 ging het om bijna 1 miljoen mensen (net iets minder dan 6% van de bevolking), in 2020 waren het er bijna 940.000 (5,6% van de bevolking).
Er is ook berekend hoeveel geld mensen tekortkomen ten opzichte van de armoedegrens, oftewel hoe ver zij gemiddeld onder de armoedegrens moeten leven. Ofwel hoeveel geld zij tekort komen aan het einde van de maand. In 2020 bedroeg het mediane tekort per maand € 167. De helft van de mensen die in armoede leven, komt per maand dus meer dan € 167 tekort, ofwel 2.004 per jaar. Er zijn dus veel dagen per maand, waarin het geld op is.
In 2018 bedraagt het aantal kinderen in armoede 265.000 (8%), om vervolgens weer iets te dalen naar 251.000 in 2020 (7,6%).
De coronapandemie blijkt tot eind 2021 weinig effect te hebben gehad op de armoede in Nederland. Weliswaar waren er in 2020 veel werknemers - vooral flexibele arbeidskrachten en zelfstandigen - die er fors in inkomen op achteruit gingen, maar het economisch herstel in de tweede helft van dat jaar maakte dat velen een andere baan vonden en dat het inko-mensverlies beperkt bleef. De overheidssteunpakketten hebben er bovendien voor gezorgd dat veel bedrijven overeind zijn gebleven en er relatief weinig baanverlies is opgetreden. Hoewel de steunpakketten sinds begin april 2022 zijn stopgezet, heeft dit nog niet geleid tot extra bedrijfsfaillissementen. Bovendien zijn er door de krapte op de banenmarkt talloze mo-gelijkheden om een andere baan te vinden, wat veel mensen al tijdens de coronaperiode hebben gedaan. En een aantal verschuivingen die mensen hebben doorgemaakt in de coronatijd zijn met macro meters moeilijk te meten of waar te nemen. Een voorbeeld daarvan is de dakloosheid: de officiële cijfers spreken over 25.000 tot 30.000; de informele cijfers over 100.000 tot 130.000. De waarheid ligt wellicht in het midden, hetgeen dan voor de vele daklozen weer een positief puntje is.
In de periode 2021 tot en met 2023 gaan de bedragen van het niet-veel-maar-toereikend budget verder omhoog: in 2023 zal hij naar verwachting zijn gestegen tot € 1.533.
De geraamde toename van de armoede in 2022 is het gevolg van de hoge inflatie: niet alleen de energiekosten zijn sterk toegenomen, maar ook de huren en de prijzen van voe-dingsmiddelen zijn gestegen.
Uit de ramingen die het Centraal Planbureau (CPB) in samenwerking met het SCP heeft gemaakt voor de periode 2021-2023, blijkt dat de armoede in 2021 zal stijgen met 0,1 procent naar 5,7& van de bevolking ofwel 960.000 personen.
Uit de Augustusraming van het Centraal Planbureau (CPB) blijkt dat het totaal aantal arme personen zonder nader armoedebeleid gaat stijgen van ruim 1,1 miljoen (6,7% van de bevolking) in 2022 naar bijna 1,3 miljoen (7,6%) in 2023. Het aantal kinderen dat in armoede leeft, zal gaan stijgen van 301.000 in 2022 naar 306.000 in 2023 (respectievelijk 9,2% en 9,4% van alle kinderen in Nederland).
Met doortelling van de aangekondigde maatregelen van het kabinet is de raming dat in 2023 naar schatting ruim 830.000 mensen (4,9%) onder de armoedegrens leven. Het aantal kinde-ren dat in ons land in armoede leeft is afgenomen tot iets minder dan 220.000 (6,7%).
Een uitsplitsing naar belangrijkste inkomensbron van het huishouden maakt duidelijk dat het risico op armoede het grootst is onder uitkeringsgerechtigden, maar dat werkenden in abso-lute zin de omvangrijkste groep armen vormen. In 2023 zijn er ruim 170.000 huishoudens met werkenden in armoede, tegenover ongeveer 134.000 huishoudens met uitkeringsge-rechtigden. Onder gepensioneerden is het risico op armoede wel gegroeid, maar het aantal armen binnen deze groep is naar verhouding laag: in 2023 gaat het om 77.000 huishoudens.
Ook de armoede onder kinderen en jongeren tot 18 jaar gaat naar verwachting door de crisis toenemen naar ongeveer 301.000 in 2022 (9,2% van alle kinderen en jongeren). Het koop-krachtpakket van het kabinet zorgt er ook bij de minderjarigen voor dat dit aantal een jaar later daalt, naar iets minder dan 220.000 in 2023 (6,7%).
Het SCP plaatst drie kanttekeningen bij de ramingen voor 2023, die zullen dalen door de beleidsingrepen van het kabinet.
Er is ten eerste een reële kans dat de steun die op dit moment geboden wordt, in de toekomst (deels) weer wordt ingetrokken. In dat geval zal het gunstige effect van dit steunpakket slechts tijdelijk zijn.
Ten tweede brengt een doelstelling om de armoede te reduceren het risico met zich mee dat er wordt gestuurd op resultaten die relatief gemakkelijk haalbaar zijn. De intensiteit van de armoede is echter minstens zo belangrijk, aangezien mensen met een huishoudinkomen dichtbij de armoedegrens eenvoudiger uit de armoede raken dan mensen met een inkomen dat daar ver onder ligt. Zoals eerder aangegeven komt de helft van de arme huishoudens meer dan € 167 per maand tekort. Dit was in 2020; de kans is groot dat dit tekort inmiddels (sterk) is toegenomen. Een structurele herziening van het sociaal minimum is daarom van belang, met als doel dat voor verschillende groepen mensen wordt vastgesteld wat er nodig is om hun bestaanszekerheid te garanderen.
Ten derde is voor de bestrijding van armoede een bredere aanpak nodig dan alleen financiële maatregelen. Armoede leidt tot stress, gezondheidsklachten, relatieproblemen en sociaal isolement. Het feit dat mensen net boven de armoedegrens uit komen, bijvoorbeeld door een laagbetaalde baan of door overheidsmaatregelen, zorgt er niet voor dat deze problemen direct opgelost zijn. Ook in dit opzicht is de garantie van bestaanszekerheid cruciaal, zowel voor volwassenen als voor hun kinderen.
Hub Crijns is oud-directeur van landelijk bureau DISK
Jean Marie Wildeboer Schut en Stella Hoff ,‘Kennisnotitie Armoede ramingen september 2022’, CBS en SCP, september 2022.
Klik hier om de notitie te downloaden.
t.a.v. Amel Namane/ Sociale Alliantie
p/a FNV
Correspondentie per mail heeft de voorkeur:
