Bijzonder Statuut voor sociale coöperaties
Klik hier om dit artikel te downloaden als pdf-document.
Het Bijzonder Statuut is een instrument voor maatschappelijke initiatieven die gericht zijn op de uitvoering van publieke taken. Deze initiatieven bewegen zich op het grensvlak tussen privaatrecht en publiekrecht. Om conflicten en teleurstellingen te voorkomen en om constructief in gesprek te gaan met strategische partners, waaronder overheidsorganisaties, zijn extra waarborgen nodig om een begaanbaar pad te vinden in het nieuwe land tussen het private en het publieke domein. Het Bijzonder Statuut maakt die extra waarborgen mogelijk.
Waarom hebben sociale coöperaties behoefte aan een Bijzonder Statuut?
Sociale coöperaties richten zich op publiekrechtelijke taken. Dat zijn taken die uitgevoerd werden of worden door de overheid of door instanties die werken in opdracht van de overheid. Sociale coöperaties willen die publiekrechtelijke taken organiseren en uitvoeren op een ‘ondernemende’ manier. Maar als het gaat om ondernemen, dan is dat in het gangbare den-ken gekoppeld aan een zeer sterk recht: het eigendomsrecht. Volgens het Burgerlijk Wetboek is het eigendomsrecht ‘het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben’. Het staat de eigenaar ‘met uitsluiting van een ieder vrij van de zaak gebruik te ma-ken (...)’. Eigendom is daarmee een exclusief recht dat tegen iedereen ingeroepen kan worden. Een recht dat bestaat uit zwart of wit: je hebt het recht of je hebt het niet, je bent eigenaar of je bent het niet. Bij sociale coöperaties gaat het niet om die manier van onder-nemen. Daardoor pakt het recht voor sociale coöperaties vaak áverechts uit. Want het gaat bij dit soort initiatieven niet om eigendom in de klassieke zin maar om eigenaarschap. Ze zijn er ook niet op gericht om zaken ‘in bezit’ te krijgen maar om actieve betrokkenheid van mensen onder elkaar en om ondernemerschap als vaardigheid. Het privaatrecht blaast dan ook niet altijd de goede wind in de zeilen van een initiatief. Sterker: het kan de wind juist uit de zeilen halen. Zo zijn zelfs de meest democratische rechtsvormen (bijvoorbeeld de NV waar iedereen een aandeel van zou kunnen kopen of de vereniging waar iedereen in principe lid van kan worden) uiteindelijk gefundeerd op een uitsluitend recht: je kunt je stem alleen laten gelden als je lid bent. En omdat we geen verenigingsplicht kennen, hebben niet-leden eigenlijk geen stem. Terwijl de stem van de stille meerderheid voor sociaal ondernemers juist erg belangrijk kan zijn.
Het privaatrecht biedt veel flexibiliteit maar stelt sociale coöperaties dus ook voor dilemma’s. Daarom moeten alle betrokkenen zelf goed weten wát ze moeten regelen en hóe ze dat het beste kunnen doen. Het Bijzonder Statuut is een instrument dat helpt om rechtsvorm en ma-nier van organiseren beter op elkaar aan te laten sluiten dan ons huidig wettelijk systeem mogelijk maakt. Het biedt een raamwerk van bijzondere voorzieningen om in verschillende fasen van een initiatief dilemma’s te voorkomen en op te lossen. Dat begint al bij de start. Want wat komt eerst: de rechtsvorm of het gesprek? Hier begint de rol van het Bijzonder Statuut. Initiatiefnemers kunnen hun intenties om een sociale onderneming te starten laten vastleggen bij de notaris. Met een door de notaris gewaarmerkte document, het Bijzonder Statuut, kunnen initiatiefnemers in gesprek gaan met sleutelorganisaties zoals gemeenten zónder daarvoor eerst een rechtsvorm te hebben gekozen. Zo kan de relatie met strategische partners, die de sleutel tot succes vormen, aan de juridische positionering vooraf gaan.
In het Bijzonder Statuut leggen initiatiefnemers zich vast op het realiseren van sociaal maatschappelijke doelen. Ze leggen vast dat deze doelstelling als onomstotelijke grondslag in de oprichtingsakte wordt verankerd en daarmee het bestaansrecht van de sociale onderneming vormt. En het Bijzonder Statuut biedt voorzieningen rondom zeggenschap. Bijvoorbeeld door aan verschillende soorten betrokkenen verschillende soorten bevoegdheden te verbinden of juist niet te verbinden. Voor het verder democratiseren van de organisatie is aantoonbare instemming met het beleid een belangrijk instrument. Zo kan een dagbesteding een grote emotionele waarde vertegenwoordigen voor mensen die geen werk hebben of niet meer kunnen werken. Maar wat als de waarde die de dagbesteding in de markt vertegenwoordigt vele malen groter is en ook in euro’s gekapitaliseerd wordt waardoor tevens een aanzienlijke verdiencapaciteit voor een ondernemer ontstaat? Dit kan spanningen opleveren. Aantoonbare en terugkerende instemming van kwetsbare doelgroepen zouden dit soort spanningen kunnen doen verminderen. Dat geldt ook voor het aantonen van draagvlak onder de stille meerderheid, de mensen die buiten de organisatie staan. Te denken valt aan een platform van certificaathouders waar bepaalde rechten aan verbonden kunnen worden. En het Bij-zonder Statuut opent een heel nieuwe manier van samenwerken met kritische succespartners. Zeggenschap geven aan partners is immers een lastig dilemma: waar burgers taken van de overheid willen overnemen willen ze juist ook de zeggenschap over die taken overnemen. Het Bijzonder Statuut biedt partners de kans om sociaal aandeelhouder te worden. Partners krijgen zo geen rechtstreekse zeggenschap maar kunnen via sociaal aandeelhouderschap wel waarborgen realiseren rondom de sociaal-maatschappelijke doelstelling en de daarbij behorende prioriteitstelling in de bedrijfsvoering. Een ander aspect waar het Bijzonder Statuut aandacht voor vraagt betreft de transparantie. Te denken valt bijvoorbeeld aan een openbaar maatschappelijk jaarverslag of aan openbare vergadering(en) voor belanghebbenden. Omdat transparantie voor sociale coöperaties erg belangrijk is, vinden dit soort bijeenkomsten in de praktijk vaak al plaats zonder dwingende opdracht van een Bij-zonder Statuut. Toch is het belangrijk om dit soort zaken vast te leggen zodat ook bij een wisseling van bestuur of actieve leden ook de nieuwe leden aan deze manier van werken gehouden zijn. Want openbaarheid heeft ook te maken met kansen die betrokkenen en niet-direct betrokkenen krijgen om een tegengeluid te laten horen. Hoe kunnen mensen klachten uiten en hoe wordt er met klachten en conflicten omgegaan? Bij hoogoplopende conflicten staat altijd een gang naar de rechter open. Maar het inschakelen van een rechter is natuurlijk een drastische en kostbare stap. Sociale coöperaties hebben vooral baat bij een vertrouwenspersoon en een duidelijk beschreven bemiddelingsprocedure ingeval van hoogoplopende conflicten. Een laatste hoofdaspect in het Bijzonder Statuut betreft de vraag wat er moet gebeuren als een sociale coöperatie het eind van zijn levenscyclus heeft bereikt. Wat als mensen de sociale coöperatie willen beëindigen of de activiteiten willen overdragen aan een andere organisatie? Ook hier worden in het Bijzonder Statuut voorzieningen voor opgenomen.
Het Bijzonder Statuut is dus een instrument voor sociale coöperaties die duurzaam publieke taken willen uitvoeren of overnemen (verderop in deze bijdrage wordt ingegaan op de definitie van publieke taken). Duurzaam doelt op het feit dat ze de taken langdurig willen uitvoeren of overnemen. Met het Bijzonder Statuut kunnen initiatieven loskomen van een kortetermijnsamenwerking die bijvoorbeeld vaak gekoppeld is aan een subsidiebeschikking. Ook kritische succespartners van een initiatief, waaronder gemeente en financiers, kunnen belang hebben bij het Bijzonder Statuut.
Klik hier om meer te lezen over het Bijzonder Statuut.
Klik hier om naar de startpagina van dit thema-dossier te gaan.
De Lucas Community - een community van ondernemende bewoners: BewOndernemers – is ontstaan vanuit de behoefte om als buurtbewoners meer invloed te hebben op de eigen leefomgeving en om de middelen die de wijk instromen zoveel mogelijk ook echt ten goede te laten komen aan de bewoners en ondernemers in de wijk zelf. Maar hoe krijg je dat duurzaam georganiseerd? Dat is de vraag die wijkbewoners en initiatiefnemers van de Lucas Community al jaren bezighoudt. Als bewoners zelf de regie over hun leefomgeving willen hebben gaan ze beslissingen nemen over zaken die alle - ook niet-actief betrokken - wijk-bewoners aangaan. Hoe kun je dat goed regelen?
Vereniging Duurzaam Soesterkwartier is enkele jaren geleden ontstaan als initiatief van en voor betrokken wijkbewoners. Sinds die tijd zijn er diverse projecten opgezet zoals 'Zon op School' en de 'Woonwerkplaats'. Begin 2014 is een nieuwe werkgroep ontstaan: 'Samen-werkplaats Soesterkwartier'. Deze werkgroep wil een wijkcoöperatie opzetten voor bewonersgestuurde wijkontwikkeling: bewoners die samen werken aan sociaal economische duurzaamheid van hun wijk door meer uitwisseling van goederen en diensten tussen bewoners onder elkaar. Maar de werkgroep is niet gestart met het formaliseren van hun rechts-vorm. Integendeel. Ze zijn gestart door zich in de Kamer van Koophandel in te schrijven als vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid. Dit is een informele vereniging die je vrij simpel kan opzetten waardoor je toch als groep samen naar buiten kunt treden. Met de informele vereniging kon de werkgroep een samenwerking opzetten met de gemeente en woning-bouwcorporatie en daar twee experimenten mee starten, zonder dit meteen in een definitieve rechtsvorm te gieten: hulp in de huishouding en onderhoud aan sociale woningen. Want met de term coöperatie bedoelt de werkgroep niet zozeer de rechtsvorm maar wil ze aangeven dat samenwerken, coöperatief handelen, centraal staat. De werkgroep wil juist wachten met een definitieve rechtsvorm omdat wijkbewoners de kans moeten krijgen om kennis te maken met het initiatief. En daar is tijd voor nodig. Er bestaat in Nederland geen verenigingsplicht. Dus als je wijkbewoners echte zeggenschap wilt geven moeten alle bewoners zelf de stap zetten om lid te worden van de organisatie. Maar waarom zou je lid worden van een wijkcoöperatie als je niet weet wat dat is of wat het voor je kan betekenen? De wijkcoöperatie is een nieuw fenomeen: het is geen overheid en geen bedrijf maar een organisatie van burgers. Daarom is er veel tijd nodig dit in de wijk te laten landen. Door te starten als informele vereniging kan de organisatie activiteiten ontwikkelen, een bankrekening openen en werk aan-nemen. Zo zijn er nu twee coördinatoren uit de wijk aangesteld die de activiteiten voor hulp in de huishouding en het klussenbedrijf concreet opzetten. Want om hulp in de huishouding en onderhoudsklussen aan woningen in eigen beheer te kunnen doen moeten de wijkcoöperatie samenwerken met de gemeente, met wijkteams en met woningbouwcorporaties. En ook voor die organisaties is de wijkcoöperatie een nieuw fenomeen. Welke afspraken maak je dan precies met elkaar en wanneer? Ook daar is tijd nodig om elkaar te leren kennen en te leren hoe je het best met elkaar kunt samenwerken. Daarom heeft de werkgroep ook een Bijzonder Statuut opgesteld. De informele vereniging zal immers een keer een formele rechtsvorm worden. Het Bijzonder Statuut werkt nu als paraplu voor alle ontwikkelingen: het Bijzonder Statuut zorgt ervoor dat bij al die ontwikkelingen - van experiment tot duurzame organisatie – steeds het oorspronkelijke doel van bewonersgestuurde wijkontwikkeling centraal blijft staan. Zo kan iedereen naar die paraplu wijzen om dat doel steeds met elkaar voor ogen te houden. Voor meer informatie zie de website van Duurzaam Soesterkwartier www.duurzaamsoesterkwartier.nl en de Werkplaats 
De coöperatie De Vrije Uitloop is gestart als driejarig experiment om mensen met een bijstandsuitkering de kans te bieden via parttime ondernemerschap (een deel van) hun inkomen zelf te verdienen. Leden van De Vrije Uitloop noemen zichzelf ‘scharrelondernemers’, een geuzennaam waarmee ze de ‘gangbare’ reïntegratie-aanpak ter discussie willen stellen, omdat deze onvoldoende spoort met de alledaagse werkelijkheid van mensen. Net als in de andere twee initiatieven blijkt ook voor dit initiatief dat tijd een cruciale rol speelt. Zo ontston-den er in de loop van het experiment discussies over het profiel van de uitkeringsgerechtigden die in aanmerking mochten komen voor scharrelondernemerschap en kwamen er vragen op tafel over de onderlinge relatie tussen enerzijds coöperatie De Vrije Uitloop en anderzijds de gemeente en Atea, het re-integratiebureau die over de instroom van uitkeringsgerechtigden gaat. De Vrije Uitloop is afhankelijk van instroom van uitkeringsgerechtigden, en de gemeente en Atea zijn dus kritische succespartners. Maar De Vrije Uitloop is een nieuw fenomeen: hoe moeten deze kritische partners zich tot De Vrije Uitloop verhouden? Hoe kan dat scharrelondernemerschap echt een kans van slagen hebben? Een belangrijk ankerpunt daarvoor is het Bijzonder Statuut van De Vrije Uitloop, een ankerpunt voor De Vrije Uitloop om vast te kunnen blijven houden aan de eigen motieven en drijfveren die achter hun initiatief schuilgaan. Maar ook een ankerpunt voor de kritische succespartners. Het Bijzonder Statuut maakt immers glashelder wat de achterliggende drijfveren van het initiatief zijn. En als je die kent, kun je samen echt verder komen. Want in de dagelijkse werkelijkheid moeten er altijd compromissen worden gesloten. De Vrije Uitloop is een nieuw fenomeen, en scharrelondernemerschap mogelijk maken vraagt om veel kleine stapjes in plaats van een grote stap. Maar met veel kleine stapjes kun je ook makkelijk van het oorspronkelijke pad afraken. Het Bijzonder Statuut houdt iedereen scherp op het uiteindelijke doel. Zo hebben kleine stapjes in de loop der tijd geleid naar een steeds concretere beschrijving van het profiel scharrelondernemers en afspraken over de werving en instroom van scharrelondernemers. De kritische succespartners zijn steeds meer gelijkwaardige gesprekspartner geworden. Dit heeft er zelfs toe geleid dat de gemeente en Atea sociaal aandeelhouder worden van De Vrije Uitloop waarmee de onderlinge relatie is gegroeid van ‘betrokkenen bij een experiment’ tot ‘duurzaam partnerschap’. De Vrije Uitloop organiseert samen met Cordaid SocialLabs: bijeenkomsten waar alles over ondernemen met een uitkering aan de orde komt. Zie voor meer informatie: 
