Begrippen die horen bij een andere economie
Economie was oorspronkelijk een breed begrip. Het had betrekking op zorgvuldige en verstandige huishouding. Gaandeweg is dit brede en inhoudelijke begrip echter verengd tot een smaller en ogenschijnlijk neutraler begrip: economie als het streven naar een onophoudelijke vergroting van de welvaart via het verwerven van steeds meer geld. Door deze verenging heeft de huidige gangbare economie feitelijk veel oneconomische trekken gekregen.
Klik hier om dit artikel te downloaden als Word-document.
De negatieve gevolgen hiervan voor grote groepen mensen zijn even zo vele aansporingen om enkele vergeten begrippen opnieuw te overdenken. Mogelijk kunnen zij de samenleving de weg wijzen naar een economie die zorgvuldiger en verstandiger (en dus economischer) is dan de huidige geldeconomie. Het gaat hierbij om begrippen als gebruikswaarde versus ruilwaarde, verzorgingseconomie versus geldeconomie, levende arbeid versus dode arbeid, bewarende arbeid versus geld maken, produceren voor het leven versus produceren voor de markt, algemeen belang versus eigen belang, gemeengoed versus privébezit, vruchtgebruik versus bezit.
Om een maatschappij te krijgen zonder armoede is een andere economie nodig. Voor het ontwikkelen van die andere economie is het nodig terug te grijpen op begrippen die gevoed worden door een economisch denken dat uitgaat van een breder economiebegrip dan het smalle economiebegrip dat leidend is geworden in de huidige geldeconomie. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd daar volop over nagedacht en veel mensen brachten een alternatieve economie ook in praktijk middels kleinschalige initiatieven. Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel kregen mensen door beleidsmakers en wetenschappers het idee voorgehouden dat de markteconomie het type economie was dat wereldwijd gewonnen had en dat er ook geen alternatief voor was. Daarmee werd het alternatieve denken en doen terzijde geschoven. Momenteel beginnen we te ontdekken dat we mogelijk toch te snel afscheid genomen hebben van het alternatief denken en doen. Een herontdekking van en een herbezinning op begrippen en initiatieven uit de jaren 70/80 van de vorige eeuw kunnen nieuw elan brengen op tal van terreinen, waaronder niet in de laatste plaats het maatschappelijke domein van de armoedebestrijding.
De volgende begrippen (paragrafen) komen aan bod:
- Gebruikswaarde versus ruilwaarde
- Verzorgingseconomie versus geldeconomie
- De onzichtbare voet
- Levende arbeid versus dode arbeid
- Bewarende arbeid versus geld maken
- Produceren voor het leven versus produceren voor de markt
- Algemeen belang versus eigenbelang
- Gemeengoed versus privé-bezit
- Vruchtgebruik versus bezit
Gebruikswaarde versus ruilwaarde
In de natuurlijke economie van de zorgvuldige en verstandige huishouding staat de gebruikswaarde van goederen centraal. Goederen kunnen niet of nauwelijks bewaard en opgehoopt worden: ze zijn niet houdbaar of hanteerbaar. In de geldeconomie staat daarentegen de ruilwaarde van goederen centraal. Geld neemt de plaats in van goederen. Geld kan gemakkelijk worden bewaard, het kan niet rotten en het kan eindeloos worden opgehoopt. Daardoor ontstaat de mogelijkheid om zich niets aan te trekken van hetgeen de natuur voor-schrijft, namelijk maat houden. Men kan zich daarentegen gaan toeleggen op de techniek van de maatoverschrijding: kapitaalvermeerdering ten koste van het natuurlijke evenwicht in natuur en maatschappij.
De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.) waarschuwde reeds voor deze onnatuurlijke ontwikkeling: "Mensen zoeken welstand en welzijn; daartoe kan goud een middel zijn, doch niet meer dan dat. Wordt dit middel einddoel van het streven, dan is het met goed leven gedaan, dan verkeert maat - en daarmee het geluk - in zijn tegendeel. De handel moet ten dienste van de noodzakelijke behoeftebevrediging blijven en geen doel op zich worden." Gaat men handel drijven om meer geld te verwerven - wat Aristoteles steeds 'chrèmatistikè' noemt - dan is men niet meer met productieve doch met destructieve handel bezig: men maakt zich het goede leven in een bevredigend sociaal kader onmogelijk. (...) De geldzuchtigen zetten het hele leven op zijn kop en verwisselen doel en middel...tot hun ongeluk. Zij verstaan niets van 'economie', van een geordende en doelmatige levenswijze en levensinrichting. Hun handel, ook al brengt die o zo veel goud in het laatje, is uitermate oneconomisch, omdat zij buiten alle vereiste proporties is. Aristoteles haalt ons onverbiddelijk terug naar de oerbetekenis van economie: het beredderen van en het voorzien in een regelmatige huishouding, zodat men met huisgenoten en vrienden van het leven kan genieten." (citaat uit boek van W. Klever, Archeologie van de economie, 1968, p. 114).
Verzorgingseconomie versus geldeconomie
Zoals hierboven reeds aangegeven maakte Aristoteles een onderscheid tussen oikonomia en chrèmatistikè. Het woord oikonomia komt van de Griekse woorden oikos (huis, have, bedrijf) en nomos (gewoonte, manier, wet). Het woord chrèmatistikè is afgeleid van het Griekse woord chrémata (waren). De Zwitserse econoom Hans Binswanger gebruikt het onderscheid tussen beide soorten economie om duidelijk te maken dat de grondregel van de verzorgingseconomie een meer dan volwaardige plaats verdient naast de grondregel van de thans overgewaardeerde geldeconomie. De verzorgingseconomie is gebaseerd op zelfverzorging met gebruiksgoederen. Alleen een eventueel overschot aan goederen wordt geruild met andere verzorgingseenheden. De geldeconomie daarentegen wordt geheel bepaald door de commerciële of kapitalistische economie van de warenruil. Hier worden goederen geproduceerd niet om ze zelf te gebruiken, maar louter om ze te verkopen. Niet het per definitie beperkte eigen gebruik is hier richtsnoer en maatstaf, maar de in principe mateloze vermeerdering van het geld.
Vroeger stond de verzorgingseconomie op de eerste plaats in grote delen van de wereld. Voor een deel is dat nu nog steeds het geval. De mensen consumeerden vooral wat ze zelf produceerden. De markt had enkel een aanvullende functie om het wenselijke evenwicht voor een goed leven mogelijk nog beter tot stand te brengen. De verzorgingseconomie was in feite veel normaler en belangrijker dan de aanvullende geldeconomie. In haar theorievorming had de economische wetenschap op zijn minst beide modellen van economie met elkaar kunnen confronteren. Binswanger wijst erop dat dit nu juist niet gebeurde. De modellen werden noodlottig genoeg met elkaar verwisseld. Men ging de moderne geldeconomie ver-klaren alsof ze een verzorgingseconomie was en ook gericht was op het tot stand brengen van een bevredigende evenwichtssituatie. Het model van de oikonomia werd gerangschikt onder het zich uitbreidende model van de chrèmatistikè. De essentie van het oikonomia-model werd daarbij genegeerd, namelijk het grondprincipe dat de economie gebonden is aan de natuurlijke maatstaf van het genoeg van beperkte menselijke behoeften. In plaats van te streven naar een verzadigd evenwicht drijft het geld als allesoverheersende factor de economie op tot de onverzadigbare spiraal van het nooit-genoeg (Hans Binswanger, Geld und Natur, 1991).
Ook Herman Daly en John Cobb (resp. econoom en filosoof uit de Verenigde Staten) wijzen erop dat de oikonomia zich richt op de concrete gebruikswaarde van goederen, die daarom ook maar beperkt kunnen worden verzameld. Tien fietsen hebben voor eigen gebruik is on-verstandige overdaad, omdat je er in feite maar één kunt gebruiken en de andere mogelijk ongebruikt zouden wegroesten. Bij bederfelijke goederen geldt dit nog sterker: je hebt er niet meer van nodig dan je zelf kunt gebruiken. De chrèmatistikè richt zich daarentegen op de abstracte ruilwaarde van goederen en heeft daarmee de drang in zich tot onbeperkte opeenhoping van geld. Beter honderd fietsen dan tien, ook al heb je er zelf maar één nodig. Die andere kun je namelijk te gelde maken en geld heb je nooit genoeg. Bovendien rot en roest geld niet. In de oikonomia is er dus zoiets als genoeg; in de chrèmatistikè is meer altijd beter.
Naast dit verschil wijzen Daly en Cobb nog op twee verdere verschillen. De oikonomia kijkt naar de langere termijn en houdt rekening met de kosten en baten voor heel de samenleving. De chrèmatistikè kijkt enkel naar de korte termijn en houdt enkel rekening met de kosten en baten voor degenen die direct bij de transacties betrokken zijn. (Daly/Cobb, For The Common Good, 1989)
De onzichtbare voet
De verschillen tussen oikonomia en chrèmatistikè zijn in de moderne economie verloren gegaan. Daar is chrèmatistikè gewoon gelijkgesteld met oikonomia. Via een onzichtbare hand zou het nastreven van ieders eigenbelang automatisch ook de gemeenschap als geheel tot welvaart strekken. Zoveel mogelijk geld maken wordt daarmee de hoogste plicht voor mensen. Bezorgdheid voor de gemeenschap als geheel en solidariteit hoeven niet apart ontwikkeld en onderhouden te worden. De markt als systeem wordt zó perfect geacht, dat als het ware niemand het goede hoeft na te streven. Het rationeel nastreven van eigenbelang vol-staat, wordt zelfs tot zedelijke plicht.
Dat deze richtlijn niet alleen voor individuen geldt maar ook voor bedrijven, wordt onderstreept door de geestelijke vader van het neo-liberalisme, de Noord-Amerikaanse econoom Milton Friedman. Citaat: "Bedrijven hebben slechts één enkele sociale verantwoordelijkheid: hun geldmiddelen gebruiken om zaken te doen teneinde de winsten te vergroten, zolang deze inzet binnen de regels van het spel blijft, dat wil zeggen in open en vrije concurrentie, zonder misleiding of bedrog. (...) Weinig ontwikkelingen zouden de fundamenten van onze vrije maatschappij zo volledig kunnen ondermijnen als het accepteren door de bedrijfsleiding van een andere sociale verantwoordelijkheid dan het verdienen van zoveel mogelijk geld voor hun aandeelhouders." (Milton Friedman, Capitalism and Freedom, 1962).
De Nederlandse filosoof Hans Achterhuis laat zien dat het idee van de onzichtbare hand een gevaarlijke realiteit én fictie is. Het najagen van het eigenbelang en de concurrentie leiden ontegenzeggelijk tot een groei van de productie. De welvaart van de samenleving en de welvaart van degenen die met elkaar wedijveren in de kapitalistische economie worden bevorderd. In dat opzicht werkt de onzichtbare hand kennelijk. Maar daarnaast is er ook nog zoiets als de onzichtbare voet. Deze trapt veel mensen en alle milieu in de goot. De vrij algemeen verbreide welvaart in onze huidige verzorgingsmaatschappij is ten koste gegaan van de a-men die er ondanks de welvaart altijd zijn gebleven - de mensen van de zogenoemde Vierde Wereld - ten koste van de ontwikkelingslanden - de zogenoemde Derde Wereld - en vooral ten koste van natuur en milieu - in feite de Enige Wereld. De geldeconomie wil haar ogen sluiten voor de werking van de onzichtbare voet (Hans Achterhuis, Het rijk van de schaarste, 1988).
Levende arbeid versus dode arbeid
Geld is de wereldtaal. Alles wat hierin vertaald wordt - en dat is steeds meer - draait mogelijk gesmeerd, maar het heeft geen gevoel meer. Het heeft geen contact meer met de levende werkelijkheid, zoals mensen die zintuiglijk kunnen waarnemen. De Duitse auteur Robert Kurz beschrijft hoe wij dit verlies van zintuiglijkheid normaal zijn gaan vinden. Kurz grijpt daarbij terug op een verschijnsel dat Marx reeds signaleerde: de omzetting van levende arbeid in dode arbeid ten gevolge van de werking van het geld. De arbeid is niet langer gericht op het voortbrengen van goederen die gebruikt worden door degene die ze maakt. Arbeid wordt enkel verricht om geld te verdienen en via die onzintuiglijke omweg moet men in de geldeconomie zijn zintuiglijke behoeften zien te bevredigen. Het hele leven wordt op die manier onderworpen aan de banaliteit van het geld en aan de warenproductie die rusteloos voortgestuwd wordt door de blinde logica van het zichzelf bewegende geld.
Het geld en de op geldelijk gewin gerichte dode arbeid van de warenproductie zijn vluchtig van aard. Ze vervluchtigen ook de hele samenleving. De warenproducenten zijn niet geïnteresseerd in de producten die ze maken. Ze zijn enkel geïnteresseerd in het geld dat kan worden gemaakt met deze producten. Zo worden de producten van hun zintuiglijkheid beroofd, omdat ze gereduceerd zijn tot potentieel geld. Niet de aard en de kwaliteit van de producten tellen, maar enkel de vraag of er geld mee te maken is. Wat het vlugst het meeste geld oplevert wordt geproduceerd. Als een multinational over tien jaar het regenwoud heeft vernietigd, stapt hij over op een ander product om geld te maken. Maar voor de volken die al eeuwenlang in het regenwoud wonen liggen de zaken heel anders. Hun arbeid is levend en concreet. Ze is niet gericht op het maken van geld, maar op het maken van goederen en diensten voor eigen gebruik. Ze produceren niet zozeer voor de handel, maar maken spullen die ze zelf nodig hebben om te leven. Anders dan de dode arbeid is deze levende arbeid langzaam van aard. De producten van deze arbeid worden niet over heel de wereld gesleept. Anders dan de abstracte dode arbeid zit de concrete levende arbeid vast aan de plek waar je woont en leeft. Er is een directe verbinding tussen het produceren en het consumeren van goederen (Robert Kurz, Der Kollaps der Modernisierung, 1991).
Bewarende arbeid versus geld maken
De chrèmatistikè, de geldeconomie, maakt de markt los van de samenleving en streeft er-naar deze markt onbeperkt te laten groeien. De voorstanders van deze economie kunnen niet langer ontkennen dat het groeien van de markt niet altijd een bijdrage levert aan de welvaart van de samenleving. Daarom stellen ze voor de geldeconomie op onderdelen aan te passen. Maar deze economie blijft gericht op de groei van de markt. De oikonomia, de verstandige economie, beziet de markt in de samenhang van heel de samenleving en de daarin levende behoeften. Deze economie acht de markt een goed en doelmatig instrument voor sommige functies. De gevaarlijke kanten van dit instrument worden echter onderkend. Waar het op aan komt is de positieve werking van de markt te vergroten en de negatieve werking ervan te verkleinen. Dat kan door de markt- en geldeconomie niet langer de eerste viool te laten spelen, maar haar slechts de speelruimte te geven die wenselijk en nodig is voor het vergroten van de welvaart van heel de samenleving.
Dat de chrèmatistikè onder regie wordt geplaatst van de oikonomia is de kern van het pleidooi dat de Duitse natuureconoom Hans Immler houdt voor een ecologische hervorming van de industriële samenleving. De economie die in ons huidige industriële bestel gebruikelijk is geworden, gaat uit van een mensopvatting zonder natuur en van een natuur-opvatting zonder mensen. De economie wordt vanuit deze benaderingswijze verengd tot een eenzijdige methode om te bepalen hoe moet worden gehandeld en besloten vanuit een rationaliteit die de natuur weliswaar nodig heeft, maar deze louter ziet als middel tot en op geen enkele wijze als doel van het economisch handelen. Geldelijk gewin is uitgangspunt en doel van deze (chrematistische) economieopvatting. Zorgarbeid en de verzorgende omgang met de natuur worden weggedrukt omwille van het geld maken. De eventuele zorg voor de natuur is gericht op het vergroten van de mogelijkheden om de natuur uit te blijven buiten. Omdat de natuur louter gezien wordt als een leeg te roven kolonie, loopt een dergelijke economie uit op een vernietiging van de natuur. In de industriële samenleving is deze geldeconomie het leidende principe geworden. Immler plaatst daar een economisch model tegenover waarin de menselijke arbeid en de uitwendige natuur niet zijn gedegradeerd tot louter middelen van de maatschappelijke productie. Ze zijn bovenal het doel en het resultaat van deze productie. Het behoud en de verdere ontwikkeling van het natuurproces worden daarmee het uitgangspunt en het doel van alle economie. Niet het geldelijk gewin, maar het economisch omgaan met arbeid en natuur staat centraal in deze (economische) economieopvatting. (Hans Immler, Vom Wert der Natur. Zur ökologischen Reform vom Wirtschaft und Gesellschaft,1989).
Produceren voor het leven versus produceren voor de markt
Een begrip dat veelvuldig gebruikt wordt in het sociaal beleid is arbeidsproductiviteit. Dit be-grip wordt op generlei wijze verbonden met de basis waarop de arbeidsproductiviteit uiteindelijk rust, te weten de productiviteit van de natuur. Gewerkt wordt met een schijnduidelijkheid omtrent de voortbrenging per arbeider per eenheid van tijd. Als een arbeider per uur in plaats van 1000 voortaan 2000 potloden kan maken is diens arbeidsproductiviteit verdubbeld. Met name de inzet van machines maakt een dergelijke verhoging van de productiviteit mogelijk. Intussen wordt evenwel uit het oog verloren dat er voor die dubbele portie potloden dubbel zoveel hout en andere grondstoffen nodig is. De potlodenfabriek maakt dat hout niet; dat doet uiteindelijk de natuur. De stijging van de arbeidsproductiviteit kan derhalve plaatsvinden dank zij de productiviteit van de natuur. In feite vindt bedoelde stijging vaak plaats ten koste van de natuurproductiviteit, omdat vergeten wordt de relatie tussen beide te leggen. Als de natuur de constante stijging van de arbeidsproductiviteit niet meer bij kan benen, is een dergelijke stijging per saldo weinig productief en veelal zelfs ronduit negatief, omdat de basis wordt aangetast waarop de arbeidsproductiviteit stoelt. De Duitse politicoloog Elmar Altvater drukt dit als volgt uit: "De productie en consumptie van gebruiksgoederen kunnen op de koop toe zo veel niet te gebruiken goederen - afvalstoffen, afvallucht en afvalwater - opleveren, dat door het maken en het gebruiken van deze gevraagde gebruiksgoederen de levensomstandigheden van mensen verslechteren en er een domper wordt gezet op hun levensgenot." (Altvater, Die Zukunft des Marktes, 1991).
Behalve twijfel over het nettoresultaat van de arbeidsproductiviteit roept dit begrip nog een verdere vraag op. Is iemand die per uur steeds meer potloden produceert, productiever dan iemand die zorgzaam een gelijk aantal kinderen opvoedt of oudere mensen verzorgt, al dan niet on(der)betaald? Een verdere vraag is of het begrip productiviteit niet al te vanzelfsprekend louter gereserveerd wordt voor economische activiteiten die het karakter van een in geld uit te drukken waar hebben aangenomen, die met andere woorden verkoopbaar zijn en hun uitdrukking vinden in geijkte welvaartsmeters zoals het Bruto Nationaal Product. Wat te doen met al die belangrijke economische arbeid die - betaald of onbetaald - niet primair ge-richt is op het produceren voor de markt? Dit is met name arbeid die betrekking heeft op de productie van zich voortzettend leven of beter gezegd het doorgeven van leven en cultuur aan de volgende generatie. Ter aanduiding van deze arbeid worden in de sociale weten-schappen termen gebruikt als transduktieve arbeid (Goudzwaard/De Lange) of generatieve reproduktie (Rauschenbach/Trede). Het gaat om uiteenlopende activiteiten zoals het groot-brengen van kinderen, het onderhouden van de natuur, het verzorgen en verplegen van medemensen, het in stand houden van een muziek- en theatercultuur, het geven van algemeen vormend onderwijs, en de landschappelijke en stedelijke zorg.
De Nederlandse econoom Henk Tieleman wijst erop dat de eenzijdige concentratie op de betaalde arbeid een sterk vertekend beeld geeft van onze economie. "Het grootste deel van de arbeidsuren in onze samenleving wordt gemaakt in de vorm van (voor een belangrijk deel huishoudelijke) onbetaalde arbeid ten behoeve van de zorg voor buitenshuis werkende huisgenoten, kinderen, zieken, ouderen, en het onderhoud van huis en haard. Zonder deze on-betaalde arbeid zou onze economie niet kunnen functioneren: wie niet eet, kan ook niet werken, en het met werken verdiende geld kun je niet opeten. Daar moet voedsel voor gekocht worden en bereid, en zo is er een onafzienbare reeks andere activiteiten die nodig zijn om te leven. Afgezien van de onbetaalde huishoudelijke arbeid zijn miljoenen mensen in de Nederlandse samenleving betrokken bij onbetaald vrijwilligerswerk, in talloze verschillende verban-den. Al met al worden in onze samenleving anderhalf tot tweemaal zoveel onbetaalde als betaalde arbeidsuren gemaakt." (Henk Tieleman, In het teken van de economie, 1991).
De Duitse sociologe Veronika Bennholdt-Thomsen wijst erop dat in de kapitalistische samenlevingen geen respect wordt opgebracht voor mensen die hoofdzakelijk voor de onmiddellijke subsistentie produceren. Zo'n subsistentie-arbeid draagt weinig bij tot een verhoogde geld- en goederencirculatie. Een stelselmatige verhoging van de omloopsnelheid van natuur- en milieugoederen in te verhandelen producten, wordt echter gezien als de basis van de moderne welvaart. Vandaar het denken in termen van actief en non-actief, van productief en non-productief. Het kritiekloos vasthouden aan dergelijke termen duidt op een denken en doen dat zich stelselmatig laat deformeren door meetinstrumenten en gidsen die onvoldoende of geen oog hebben voor het belang van het in stand houden van de natuurproductiviteit en voor de bijdrage die transductieve arbeid levert aan de welvaart en het welzijn van mensen en hun samenlevingen.
In plaats van het marktgebeuren op de eerste plaats te blijven zetten en het andere werk naar analogie daarvan een waarde te geven, moeten de zorgarbeid en de arbeid van de natuur centraal worden gezet, omdat dit arbeid is die leven schept en ondersteunt. Daarmee wordt een heel belangrijke omkering bepleit: in plaats van de zorgarbeid te betrekken op de beroepsarbeid, zou deze laatste juist meer betrokken moeten worden op de normale alledaagsheid van de onbetaalde zorgarbeid. De waardering van arbeid in termen van geld moet worden beëindigd of in ieder geval minder centraal worden gesteld. Dat doorbreekt de economische absurditeit van een groeiende overdaad aan spullen bij een gelijktijdige toename van een gebrek aan zaken die we werkelijk nodig hebben om te leven: schone lucht, zuiver water, gezond voedsel, ruimte, tijd en rust. (Maria Mies, The Myth of Catching-up Development, 1993).
Algemeen belang versus eigen belang
In een studie over Vooruitgang zonder groei (1979) ontwikkelt de Nederlandse socioloog Harry Hoefnagels een behartigenswaardige gedachte die nog steeds uiterst actueel is gezien de nadruk die de laatste tijd gelegd wordt op de eigen verantwoordelijkheid van het autonome individu. Hoefnagels wijst erop dat burgerschap in een economische economie betekent dat de solidaire zorg voor de gemeenschappelijke toekomst zwaarder weegt dan de kortzichtige particuliere belangen. Hoefnagels spreekt van een noodzakelijke solidariteitsrevolutie. Hij zet uiteen dat het op gang brengen van een mentaliteitsverandering niet volstaat. Er is ook een wijziging nodig van de eigendomsverhoudingen. Eigendom en kapitaal moeten vermaatschappelijkt worden. Dit wordt niet bereikt via het naasten van de eigendommen door de staat. Het kan slechts worden bereikt door het ontwikkelen van een eigendomsorde die stimuleert dat de mensen de samenleving kunnen ervaren als de hunne. Een dergelijke noodzakelijke solidariteitsrevolutie kan niet worden verwerkelijkt binnen het regime van de huidige geldeconomie en de daarin heersende eigendomsverhoudingen, welke diepgaand doortrokken zijn van het Verlichtingsdenken en het in de burgerlijke revolutie ontwikkelde vrijheidsdenken. "Het werk van de burgerlijke revolutie moet gecorrigeerd worden, doordat de vrijheid aan maatschappelijke verantwoordelijkheid gebonden wordt. Van een maatschappij, beheerst door het 'ieder voor zich', moeten wij zien te komen tot een maatschappij waarin de vrijheid gebonden is door verantwoordelijkheid voor het algemeen belang, tot een maatschappij waarin geldt: 'de gemeenschappelijke zaak is de zaak van een ieder'." (Hoefnagels, Wetenschap en de bedreigde menselijke toekomst, 1989).
Gemeengoed versus privébezit
Het begrip burgerschap duidt met name op het hebben en het nemen van verantwoordelijkheid. Net als veel anderen is ook de Britse politicus Geoff Mulgan deze mening toegedaan. Mulgan voegt evenwel iets toe dat nadere aandacht verdient. Hij wijst erop dat veel mensen van oordeel zijn dat het bevorderen van privébezit de aangewezen weg is om mensen tot deze verantwoordelijkheid te stimuleren. Eigendomsrechten zouden het beste middel zijn voor het tot stand brengen van een verantwoordelijke samenleving. Want voor goederen die van iedereen zijn, neemt in feite niemand verantwoordelijkheid: ieder probeert er een zo groot mogelijk deel van te bemachtigen en het in stand houden van het geheel wordt overgelaten aan de anderen. Omdat iedereen zo denkt en doet, berust de verantwoordelijkheid voor het geheel bij niemand. Teloorgang en catastrofe zullen dan onafwendbaar zijn. De Noord-Amerikaanse bioloog Garret Hardin duidt dit mechanisme aan als 'the tragedy of the commons'.
Waaruit deze tragedie van het gemeengoed bestaat wordt door Hardin duidelijk gemaakt met het voorbeeld van een gemeenschappelijke weide. Iedere boer heeft een duidelijk aanwijs-baar voordeel als hij een dier extra laat grazen op de weide. Een extra dier betekent natuurlijk extra begrazing van de weide. Maar dat nadeel moet door allen gezamenlijk gedragen worden en is voor ieder afzonderlijk dus niet zo groot. Vanuit die logica probeert iedere boer het gezamenlijke weiland zoveel mogelijk te eigen nutte te gebruiken door een extra dier aan de kudde toe te voegen, en daarna nog één en nog één. Gezamenlijk leidt deze logica tenslotte tot de vernietiging van het gemeengoed: de gezamenlijke weide wordt overbeweid, levert op den duur geen voedsel meer en verliest alle waarde. Deze tragedie van het gemeengoed is volgens Hardin in het verleden gelukkig voorkomen door 'de uitvinding van het privébezit in grond': de gezamenlijke weiden werden verkocht en omheind; het gebruik ervan werd beperkt tot de nieuwe eigenaren. Deze sloten veel boeren uit van het gebruik van de weiden en de redenering is dat het land daardoor werd gered van overbeweiding en vernietiging.
In het reeds eerder aangehaalde boek over Het rijk van de schaarste (1988) laat de filosoof Hans Achterhuis zien dat deze stellingname van Hardin niet strookt met de feitelijke gang van zaken rond het traditionele gemeengoed. Hardin benadert deze vroegere commons met de logica van de moderne geldeconomie waarin iedereen probeert voor zichzelf zoveel mogelijk geld te vergaren. Het vroegere gemeengoed functioneerde op basis van een geheel andere logica, namelijk de logica van het gebruiksrecht. Alleen de leden van de eigen gemeenschap konden gebruik maken van het gemeengoed en dat enkel om daarmee in het levensonderhoud van zichzelf en de zijnen te voorzien, maar nooit om er geld of winst mee te maken. Het gebruiksrecht sloot ook een gebruik uit dat het gemeengoed voor komende generaties zou vernietigen. Door de commons te omheinen werd het gebruiksrecht buiten werking gesteld en als privébezit konden de weiden ingezet worden als middel om zoveel mogelijk geld te verwerven voor de eigenaren, ongeacht de gevolgen hiervan voor andere leden van de gemeenschap of toekomstige generaties. Aan die logica zijn en worden nog steeds veel mensen en veel land opgeofferd. Anders dan Hardin suggereert leidt privébezit derhalve allerminst tot verantwoordelijk gebruik van goederen.
In wezen is dit ook de kritiek die Mulgan heeft op de veronderstelling dat eigendom tot zorg en verantwoordelijkheid leidt, en gemeenschappelijkheid tot zorgeloosheid en onverantwoordelijkheid. Binnen de werking van de markt- en geldeconomie blijken de zaken heel anders te lopen. Mensen en bedrijven zorgen goed voor hun eigendommen, maar ze proberen daarbij tegelijk zich te onttrekken aan tal van andere verantwoordelijkheden: gezondheidskosten en milieukosten probeert men af te wentelen op de gemeenschap en op komende generaties. Eigendomsrechten bevorderen de zorg kennelijk alleen binnen beperkte grenzen en slechts ten koste van zorgeloosheid ten opzichte van de rest van de samenleving. Mulgan is van oordeel dat een op bezit gebaseerde markt geen geschikte basis vormt voor een verantwoordelijke samenleving, zeker niet in het moderne wereldwijde kapitalisme met zijn vele ondoorzichtigheden. Het marktbestel van de geldeconomie en het daarbij horende begrip van eigendom plaatsen mensen tegenover elkaar en zetten hen apart van de samenleving. Verantwoordelijkheid is echter juist een begrip dat verbondenheid met anderen, gemeen-schappelijkheid en samenleving vooronderstelt (Mulgan, Citizens and Responsibilities, 1991).
Vruchtgebruik versus bezit
Het principe van bezit dat zo centraal staat in de huidige markt- en geldeconomie, moet worden vervangen door het beginsel van vruchtgebruik. Alleen dan kan een economie tot stand worden gebracht die het mensen en samenlevingen mogelijk maakt om verantwoordelijk te zijn voor henzelf, hun omgeving en hun nageslacht. Vruchtgebruik geeft iemand het recht om goederen te gebruiken die men zelf niet in (vol) eigendom heeft, maar dan wel op zo'n manier dat de goederen zelf in stand blijven. "Het vruchtgebruik is een beperkt genotsrecht om goederen, die aan een ander toebehoren, te gebruiken en daarvan de vruchten te trekken." "Onder 'vruchten' verstaat men de opbrengsten, die zaken en rechten met behoud van hun substantie min of meer regelmatig opleveren." (W. Kleijn, Vruchtgebruik, 1990). Behalve het aspect van in stand houdend gebruik, stimuleert vruchtgebruik het idee van gezamenlijkheid: ik gebruik de goederen die rechtens (gedeeltelijk) van iemand anders zijn en die bewaard moeten worden voor mensen die er na mij gebruik van zullen maken. Een verder kenmerk van vruchtgebruik is dat dit recht op gebruik eindig is en nooit langer kan bestaan dan het leven van de vruchtgebruiker duurt. Daarmee wordt de opeenhoping van bezit tegengegaan.
De Canadese filosoof Macpherson constateert dat tot de zeventiende eeuw het eigendomsbegrip twee elementen bevat. Op de eerste plaats het individuele recht om anderen uit te sluiten van het gebruik van privé-eigendom en daarnaast het recht om niet uitgesloten te worden van de zaken die de staat voor gemeenschappelijk gebruik heeft bestemd. Privé-eigendom en maatschappelijk eigendom bestaan naast elkaar en veronderstellen elkaar. Deze situatie moet volgens Macpherson worden hersteld om de materiële beletsels voor zelfontplooiing weg te nemen. Daartoe is het noodzakelijk de vernauwingen van het heden-daagse liberale eigendomsbegrip, waarop de vrijmarktmaatschappij stoelt, terug te draaien. Macpherson is van mening dat door de praktijk van de verzorgingsstaat het liberale eigendomsbegrip is achterhaald en daarom moet worden verbreed. Volgens hem is die noodzakelijk geachte verbreding zich reeds aan het voltrekken. Te verwachten is dat de staat het recht op gemeenschappelijk eigendom in de toekomst nog verder gestalte zal geven vanwege de druk om het milieu te beschermen. Door de toegenomen vervuiling en uitputting worden lucht, water en grond in toenemende mate opgevat als gemeenschappelijk eigendom. Het besef groeit dat geen enkele burger mag worden uitgesloten van het gebruik van deze voor het leven noodzakelijke middelen. Daarnaast blijft een ieder recht hebben op middelen om in vrijheid te leven. Dit betekent onder meer recht op deelname aan de politieke macht en het recht op een arbeidsloos inkomen. Macpherson benadrukt dat het recht op arbeid, het recht op een jaarlijks inkomen uit arbeid en het recht op een arbeidsloos inkomen beschouwd moeten worden als onvervreemdbare, niet overdraagbare, niet verhandelbare rechten op de toegang tot bestaansmiddelen en arbeidsmiddelen. Het recht op het gebruik van materiële zaken heeft daarmee voorrang op het exclusieve eigendomsrecht op die zaken (CB Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism, 1962).
Raf Janssen
Klik hier om naar de startpagina te gaan van het themadossier 'Alternatieven voor de huidige economie'.